การเปลี่ยนแปลงทางน้ำที่ส่งผลต่อรูปแบบเมืองกรุงเทพฯ

Abstract

ในอดีตกรุงเทพฯมีทางน้ำมากมาย ไม่ว่าจะเป็น แม่น้ำ ลำคลอง คู ลำกระโดง ร่องสวน ฯลฯ มีการใช้ประโยชน์ทางน้ำในด้านต่างๆ เช่น การเพาะปลูก การระบายน้ำ การป้องกันเมือง การคมนาคม และการพัฒนาที่ดิน ฯลฯ อย่างไรก็ดีทางน้ำมีการเปลี่ยนแปลงมาโดยตลอด เริ่มตั้งแต่การตั้งถิ่นฐานริมแม่น้ำที่มีเฉพาะ คลอง คู ลำกระโดงและขนัดสวน เท่านั้น ต่อมามีการขุดคลองคูเมืองในช่วง การสถาปนากรุงเทพฯ การขุดทางน้ำจำนวนมากเพื่อนำกรุงเทพฯเข้าสู่สมัยใหม่ในช่วงรัชกาลที่ 4 และ 5 มาจนถึงการถมทางน้ำจำนวนมากเมื่อการสัญจรทางน้ำลดบทบาทลง การเปลี่ยนแปลงของทางน้ำแต่ละช่วงเวลาจึงส่งผลต่อรูปแบบของเมืองกรุงเทพฯไม่มากก็น้อย การศึกษาครั้งนี้มีวัตถุประสงค์เพื่อศึกษาการเปลี่ยนแปลงของทางน้ำที่ส่งผลต่อรูปแบบเมืองกรุงเทพฯ โดยศึกษาการเปลี่ยนแปลงของทางน้ำในกรุงเทพฯจากแผนที่ประวัติศาสตร์ ด้วยการแยกวิเคราะห์ชั้นข้อมูล องค์ประกอบทางน้ำ ถนนและอาคาร ในระดับมหภาคเลือกพื้นที่ศึกษาบริเวณเขตปทุมวัน และเขตบางรัก เนื่องจากเป็นพื้นที่ที่พัฒนาจากพื้นที่ชุมชนซึ่งเป็นเรือกสวนในอดีต มีทางน้ำจำนวนมากและหลากหลาย ประกอบกับมีการเปลี่ยนแปลงอย่างต่อเนื่อง ในระดับอนุภาคเลือกพื้นที่ย่อย 10 พื้นที่ในพื้นที่เขตปทุมวันและเขตบางรัก ซึ่งมีรูปแบบทางน้ำแตกต่างกันออกไป คือ ตรอกฉลองกรุง วัดหัวลำโพง ลุมพินี ไปรษณีย์กลาง วัดสวนพลู สถานีช่องนนทรี วัดบรมนิวาส เจริญผล วัดดวงแข และ สยามสแควร์ จากการศึกษาพบว่า (1) ทางน้ำในพื้นที่ศึกษามีการเปลี่ยนแปลง (2) รูปแบบเมืองในพื้นที่ศึกษาเกิดจากแนวทางน้ำ 2 ช่วงเวลา คือ ทางน้ำเดิม และ ทางน้ำใหม่ ทางน้ำเดิม หมายถึงทางน้ำที่เกิดก่อนการทำสนธิสัญญาบาวริง ( พ.ศ. 2398 ) ได้แก่ คลองช่องนนทรี คลองแสนแสบ คลองผดุงกรุงเกษม คลองนางหงส์ คลองส้มป่อย รวมไปถึงลำกระโดงและร่องสวนต่างๆ ทางน้ำใหม่ หมายถึงทางน้ำที่เกิดหลังการทำสนธิสัญญาบาวริง ได้แก่ คลองถนนตรง คลองสาทร คลองสีลม คลองอรชร คลองสวนหลวง เป็นต้น (3) ทางน้ำในพื้นที่ศึกษาเปลี่ยนแปลงโดยลดลงไปอย่างมาก (4) ทางน้ำใหม่ ส่วนใหญ่เปลี่ยนแปลงไปเป็นถนนหลัก ในขณะที่ ทางน้ำเดิมและแนวคันดินริมร่องสวน ซึ่งเป็นตัวกำหนดแนวขนัดสวน ส่วนใหญ่เปลี่ยนแปลงไปเป็นถนนรอง โดยทั้งถนนหลักและถนนรองเป็นสิ่งกำหนดแนวแปลงที่ดิน และแนวแปลงที่ดินก็เป็นสิ่งกำหนดแนวอาคาร และทั้งแนวถนนหลัก แนวถนนรอง แนวแปลงที่ดิน แนวอาคารล้วนเป็นองค์ประกอบเมืองที่เกิดจากทางน้ำทั้งสิ้น จึงสรุปได้ว่า การเปลี่ยนแปลงของทางน้ำส่งผลต่อรูปแบบเมือง โดยทางน้ำเป็นสิ่งกำหนดรูปแบบเมืองกรุงเทพฯ ในปัจจุบันแม้ทางน้ำจะหลงเหลืออยู่น้อยมาก แต่ทางน้ำก็ส่งผลต่อรูปแบบเมืองและเป็นสิ่งที่กำหนดให้รูปแบบเมืองกรุงเทพฯมีลักษณะเช่นที่เห็นในปัจจุบัน