การสถาปนา "สมเด็จพระราชาคณะ" ระหว่าง พ.ศ. 2490-2532

Abstract

วิทยานิพนธ์เรื่องนี้มุ่งศึกษากระบวนการสถาปนาสมเด็จพระราชาคณะ ระหว่างพ.ศ. 2490-2532 ผลการศึกษาพบว่าในช่วงระยะเวลานี้มีการสถาปนาสมเด็จพระราชาคณะรวม 20 รูป กระบวนการสถาปนาสมเด็จพระราชาคณะตั้งแต่รัชกาลพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเป็นไปตามพระราชอัธยาศัยของพระมหากษัตริย์ แม้จะมีความพยายามกำหนดเงื่อนไขและคุณสมบัติสำหรับใช้พิจารณาความเหมาะสมของพระเถระที่จะได้รับสถาปนาเป็นสมเด็จพระราชาคณะ ต่อมาเมื่อถึงรัชกาลพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวภูมิพลอดุลยเดช อาวุโสทางสมณศักดิ์ของรองสมเด็จพระราชาคณะแต่ละรูปเป็นเงื่อนไขสำคัญที่ใช้พิจารณาความเหมาะสม จนถือเป็นธรรมเนียมปฏิบัติหลักในกระบวนการสถาปนาสมเด็จพระราชาคณะ ซึ่งต่อมาธรรมเนียมปฏิบัติหลักนี้ได้กลายเป็นข้อกฎหมาย โดยการบัญญัติให้อาวุโสทางสมณศักดิ์เป็นคุณลักษณะสำคัญสำหรับใช้ในการพิจารณาสถาปนาสมเด็จพระราชาคณะ ระบุไว้ในพระราชบัญญัติคณะสงฆ์ พ.ศ. 2505 แก้ไขเพิ่มเติมโดยพระราชบัญญัติคณะสงฆ์ (ฉบับที่ 2) พ.ศ. 2535 นอกจากนั้นยังพบว่า กระบวนการสถาปนาสมเด็จพระราชาคณะในช่วงระยะเวลาที่ศึกษา เกิดขึ้นได้เป็น 2 ลักษณะ ลักษณะแรก คือ กระบวนการพิจารณาพระเถระผู้มีคุณสมบัติเหมาะสม โดยคณะกรรมการมหาเถรสมาคมก่อนจะนำความขึ้นกราบบังคมทูลให้พระมหากษัตริย์มีพระบรมราชวินิจฉัย ซึ่งในขั้นตอนนี้คณะสงฆ์ได้พยายามใช้เงื่อนไขและพิจารณาจากปัจจัยแวดล้อมต่างๆ เพื่อให้คุณสมบัติของพระภิกษุเป็นบรรทัดฐานเดียวกัน แต่ในบางกรณี มีปัจจัยที่ทำให้เกิด “กรณียกเว้น” ทำให้เกิดกระบวนการในลักษณะที่สอง คือ พระมหากษัตริย์มีพระบรมราชวินิจฉัยที่จะสถาปนาสมเด็จพระราชาคณะตามพระราชอัธยาศัย ซึ่งพระมหากษัตริย์ยังทรงยึดหลักการเรื่องอาวุโสทางสมณศักดิ์ และคณะกรรมการมหาเถรสมาคมอนุโลมให้เป็นไปตามพระราชอัธยาศัย อย่างไรก็ดีพบว่าความเคลื่อนไหวของกลุ่มสงฆ์เป็นปัจจัยหนึ่งที่ทำให้เกิดกรณียกเว้นในกระบวนการสถาปนาสมเด็จพระราชาคณะได้เช่นเดียวกัน