แนวทางการอนุรักษ์และพัฒนาภูมิทัศน์พื้นที่คำชะโนด อ.บ้านดุง จ.อุดรธานี

Abstract

คำชะโนดเป็นแหล่งท่องเที่ยวที่สำคัญของจังหวัดอุดรธานี มีลักษณะทางกายภาพคล้ายเกาะ พื้นที่ภายในเป็นป่าพรุน้ำจืดขนาดเล็ก สามารถยกตัวขึ้นตามระดับน้ำได้เมื่อถึงฤดูน้ำหลาก ซึ่งคนท้องถิ่นเรียกพื้นที่ลักษณะนี้ว่า “สนม” ส่วนชื่อ “คำชะโนด” หมายความว่าแหล่งน้ำซับที่มีต้นชะโนดขึ้นอยู่ เนื่องจากภายในพื้นที่มีต้นไม้ตระกูลปาล์มชื่อ “ต้นชะโนด” ขึ้นอยู่อย่างหนาแน่น โดยไม่พบว่ามีพืชชนิดนี้แพร่กระจายออกไปยังพื้นที่โดยรอบ ซึ่งไม่ปรากฎว่ามีพื้นที่ลักษณะนี้ในบริเวณอื่นของประเทศไทย ตามความเชื่อท้องถิ่น คำชะโนดเป็นดินแดนศักดิ์สิทธิ์ของพญานาคเพราะเป็นประตูเชื่อมโลกมนุษย์กับเมืองบาดาลตามตำนานการสร้างแม่น้ำโขง ประชาชนในท้องถิ่นซึ่งมีการบูชาพญานาคตามวัฒนธรรมของกลุ่มชนลุ่มน้ำโขงจึงให้ความเคารพพื้นที่นี้เป็นอย่างมาก จึงถือได้ว่าคำชะโนดเป็นภูมิทัศน์วัฒนธรรมที่สะท้อนให้เห็นความสัมพันธ์ระหว่างพื้นที่พิเศษทางธรรมชาติกับวัฒนธรรมท้องถิ่นโดยขาดสิ่งใดสิ่งหนึ่งไปไม่ได้ ปัจจุบันพบว่าคำชะโนดและบริเวณโดยรอบมีความเปลี่ยนแปลงที่ส่งผลกระทบต่อการดำรงอยู่ของพื้นที่ทั้งทางด้านกายภาพและวัฒนธรรม โดยแบ่งออกเป็นสองช่วง คือ ช่วง พ.ศ.2530 – 2546 มีการพัฒนาพื้นที่โดยรอบคำชะโนดเพื่อการชลประทานและปรับปรุงภูมิทัศน์ซึ่งส่งผลต่อระบบอุทกวิทยาอันเป็นปัจจัยสำคัญต่อความชุ่มชื้นภายในเกาะคำชะโนด และช่วง พ.ศ.2547 – ปัจจุบัน มีความเปลี่ยนแปลงที่เห็นได้ชัดมากที่สุดจากการพัฒนาพื้นที่เพื่อตอบสนองการท่องเที่ยว ซึ่งมีผลกระทบต่อระบบนิเวศของพื้นที่โดยตรง นอกจากนี้ผลจากการส่งเสริมการท่องเที่ยวยังกระทบต่อความหมายทางวัฒนธรรมที่เปลี่ยนแปลงไป เกิดกิจกรรมเชิงพุทธพานิชย์และการปลูกสร้างถาวรวัตถุมากขึ้น ซึ่งปัญหานี้ยังส่งผลกระทบต่อการเปลี่ยนแปลงภูมิทัศน์ของคำชะโนดอีกด้วย วิทยานิพนธ์นี้จึงได้เสนอแนวทางการอนุรักษ์และพัฒนาภูมิทัศน์พื้นที่คำชะโนด ซึ่งมีลักษณะภูมิทัศน์ที่พบได้แห่งเดียวในประเทศไทย โดยใช้แนวคิดหลักเกี่ยวกับการจัดการภูมิทัศน์วัฒนธรรมและการท่องเที่ยวเชิงอนุรักษ์ เป็นแนวทางที่ทำให้คนกับธรรมชาติสามารถอยู่ร่วมกันได้อย่างยั่งยืน