แบบแผนการผลิตงานหัตถกรรมทอผ้าพื้นเมือง : กรณีศึกษาหมู่บ้านไทลื้อในจังหวัดน่าน

Abstract

ศึกษาแบบแผนการผลิตและความสัมพันธ์ ในการผลิตงานหัตถกรรมทอผ้าพื้นเมือง วิเคราะห์ผลกระทบของงานทอผ้าพื้นเมืองต่อรายได้ และการจ้างงานในหมู่บ้านที่ศึกษา และนำเสนอการจ้างงานที่อาศัยการส่งเสริมระบบการผลิต และเทคนิคพื้นบ้านซึ่งดำรงอยู่ภายในชุมชน และสามารถขยายตัวได้เมื่อมีแรงกระตุ้นจากอุปสงค์ภายนอก โดยมีแนวคิดว่าการผลิตที่มีพื้นฐานของทักษะฝีมือ และความชำนาญดั้งเดิมภายในท้องถิ่น สามารถเป็นทางเลือกหนึ่งของการพัฒนาชนบทสำหรับหมู่บ้านที่มีศักยภาพได้ ในการศึกษาเฉพาะกรณี ได้เลือกหมู่บ้านตีนตกและหมู่บ้านหัวน้ำ ตำบลศิลาแลง อำเภอปัว จังหวัดน่าน ซึ่งเป็นการเลือกพื้นที่แบบเจาะจง เนื่องจากเป็นหมู่บ้านชาวไทลื้อที่มีความชำนาญ ด้านการทอผ้าฝ้ายที่งดงาม เพื่อประโยชน์ใช้สอยในชุมชนเป็นเวลามาช้านาน ลวดลายผ้าที่เป็นเอกลักษณ์และรู้จักกันดีคือ "ลายน้ำไหล" และ "ลายไทลื้อ" ในปัจจุบันสตรีแม่บ้านได้รวมตัวกันเป็นกลุ่มทอผ้าของหมู่บ้าน โดยใช้หลักการสหกรณ์ เพื่อผลิตผ้าทอพื้นเมืองตามความต้องการของตลาดภายนอก การศึกษาครั้งนี้ได้รวบรวมข้อมูล โดยใช้การสัมภาษณ์จากแบบสอบถาม การสัมภาษณ์ผู้ให้ข้อมูลหลัก และการสังเกตการณ์ภาคสนาม ผู้ศึกษาได้สัมภาษณ์สตรีทอผ้า 2 หมู่บ้านจำนวน 44 รายจากสมาชิกลุ่มทั้งสิ้น 56 ราย แนวคิดทฤษฎีที่ใช้ในการศึกษาวิเคราะห์ คือ กรอบแนวคิดวัฒนธรรมชุมชนผสมผสานกับทฤษฎีสาขาเศรษฐกิจนอกระบบ กรอบแนวคิดวัฒนธรรมชุมชนมองว่า การทอผ้าพื้นเมืองเป็นส่วนหนึ่งของทักษะความชำนาญดั้งเดิม และระบบการผลิตซึ่งดำรงอยู่ก่อนที่แบบแผนการผลิตของหมู่บ้าน จะถูกเปลี่ยนแปลงโดยกระแสทุนนิยมจากภายนอก ในขณะที่ทฤษฎีสาขาเศรษฐกิจนอกระบบมองว่า การผลิตของหมู่บ้านเป็นส่วนหนึ่งของสาขาเศรษฐกิจนอกระบบ ที่สามารถยกระดับให้เป็นแนวทางการพัฒนาชนบทได้ โดยการเชื่อมโยงการผลิตของหมู่บ้าน กับแรงกระตุ้นจากอุปสงค์ภายนอก ยุทธศาสตร์ของแนวคิดนี้มีแนวโน้มว่าจะเน้นงานรับเหมา ช่วงการผลิตจากระบบโรงงานสมัยใหม่ให้กับชาวบ้าน อาทิ การเย็บเสื้อผ้าสำเร็จรูป หรือการประกอบชิ้นส่วนอุปกรณ์อีเล็กทรอนิกส์ ซึ่งไม่จำเป็นต้องอาศัยทักษะฝีมือและการฝึกอบรมมากนัก อาจกล่าวได้ว่า งานรับเหมาช่วงการผลิตสามารถสร้างการจ้างงานและรายได้ แต่ไม่ได้เพิ่มพูนทักษะฝีมือหรือความชำนาญใหม่ให้กับชาวบ้าน ในขณะที่แนวคิดวัฒนธรรมชุมชนเสนอว่า ควรพัฒนาทักษะฝีมือและเทคนิคที่มีอยู่ในหมู่บ้านให้เป็นหนึ่งของการสร้างงานในชนบท โดยเน้น ไปที่ความชำนาญดั้งเดิมของท้องถิ่น เพื่อเป็นการรักษาและพัฒนาทักษะฝีมือและศักยภาพของเศรษฐกิจหมู่บ้านต่อไป ผลการศึกษาที่สำคัญ พบว่า การรวมกลุ่มทอผ้าพื้นเมืองในลักษณะสหกรณ์ เกิดจากกระบวนการเรียนรู้ร่วมกันระหว่างชาวบ้านและองค์กรพัฒนาเอกชนที่ต้องการส่งเสริมความชำนาญพื้นบ้าน การส่งเสริมการผ้าพื้นเมืองซึ่งเป็นสิ่งที่ชาวบ้านทำมานานเป็นสิ่งที่นสอดคล้องกับวัฒนธรรมชุมชนท้องถิ่น ความสัมพันธ์แบบช่วยเหลือซึ่งกันและกัน และความชำนาญภายในชุมชน ส่งผลให้ผู้ผลิตเกิดอำนาจการต่อรอง ผลกระทบด้านเศรษฐกิจที่สำคัญ คือ เพิ่มการจ้างงานและรายได้ ลดการว่างงานและลดการอพยพแรงงานออกจากหมู่บ้านได้ระดับหนึ่ง สมาชิกกลุ่มทอผ้ามีรายได้จากการทอผ้าเฉลี่ย 10,211 บาทต่อปี คิดเป็นประมาณร้อยละ 27 ของรายได้ทั้งหมดของครัวเรือน ปัญหาที่กลุ่มทอผ้าประสบอยู่ คือ วัตถุดิบฝ้ายมีราคาสูงขึ้น ขาดแคลนเงินทุนหมุนเวียนในธุรกิจ และตลาดที่มีการแข่งขันกันสูง ข้อสรุปสำคัญของการศึกษาครั้งนี้ คือ งานรับมาทำที่บ้านซึ่งมีพื้นฐานของวัฒนธรรมชุมชนท้องถิ่นมีฐานะที่เหนือกว่าการรับเหมาช่วงการผลิตจากโรงงาน กล่าวคือ งานประเภทแรกส่งเสริมทักษะฝีมือดั้งเดิมของชุมชนให้เข้มแข็งกว่า ทำให้ชาวบ้านมีอำนาจการต่อรองมากกว่า และมีศักยภาพสูงกว่า สามารถเป็นแหล่งสร้างรายได้ที่มั่นคงในอนาคตได้