การใช้สอยที่ว่างในตลาด : กรณีศึกษาตลาดตรอกหม้อ แขวงวัดราชบพิธ กรุงเทพฯ

Abstract

ตลาด เป็นองค์ประกอบพื้นฐานสำคัญของเมือง มีความสัมพันธ์เชื่อมโยงกับองค์ประกอบสำคัญอื่นๆ อย่างลึกซึ้ง ได้แก่ ชุมชน วัด และโรงเรียน โดยเฉพาะความสำคัญในการอาศัยอยู่ของผู้คน ตลาดเป็นถิ่นบริการอาหาร บริการเครื่องใช้ไม้สอยในชีวิตประจำวัน และยังเป็นถิ่นรองรับการปฏิสันถารของผู้คนไว้อย่างหลากหลาย ในความเข้าใจนี้ตลาดจึงเป็นถิ่นที่ดำรงอยู่อย่างมีความหมายลึกซึ้ง การวิจัยนี้จึงเป็นการศึกษาการใช้สอยที่ว่างในตลาดตรอกหม้อ ซึ่งเป็นตลาดสดลักษณะพิเศษที่เกิดขึ้นและดำรงอยู่คู่กับชุมชนในย่านเมืองเก่า กรุงรัตนโกสินทร์มาช้านานกว่า 50 ปี โดยอาศัยการศึกษาเชิงสัณฐานวิทยา ร่วมกับแนวคิด ทฤษฎี ปรากฏการณ์ศาสตร์ และจิตวิทยาสถาปัตยกรรมมาเป็นกรอบความคิดในการศึกษา โดยศึกษาจากข้อมูลเอกสารและการวิเคราะห์ปรากฏการณ์และสถานการณ์ จากประสบการณ์ในสนามช่วงเดือนตุลาคม พ.ศ. 2551 ถึงเดือนเมษายน 2552 โดยวิธีการสังเกตแบบมีส่วนร่วม การสัมภาษณ์แบบไม่เป็นทางการ การจดบันทึก การบันทึกด้วยภาพถ่าย ร่วมทั้งการร่างภาพ การวิจัยเริ่มต้นจากการศึกษาเรื่องราวของชุมชน และชีวิตผู้คนในชุมชนตลาดตรอกหม้อ ประกอบด้วยการศึกษาเรื่องราวของสี่กั๊กเสาชิงช้า ย่านสังฆภัณฑ์บำรุงเมือง และชุมชนตรอกหม้อ การศึกษาเรื่องราวและพัฒนาการของตลาดตรอกหม้อ การศึกษาองค์ประกอบในชุมชน และการศึกษาเรื่องราวชีวิตและกิจกรรมของผู้คนในชุมชนตลาดตรอกหม้อ จากนั้นได้ศึกษาความสัมพันธ์ของตลาดตรอกหม้อกับบริบทแวดล้อม ได้แก่ การศึกษาความสัมพันธ์ของตลาดตรอกหม้อกับผู้คน ความสัมพันธ์ของตลาดตรอกหม้อกับสินค้า ความสัมพันธ์ของตลาดตรอกหม้อกับพื้นที่และเวลา ซึ่งนำไปสู่การศึกษาในระดับเล็กภายในตลาด คือการวิเคราะห์มิติทางกายภาพ มิติทางกิจกรรม และมิติทางความหมายในการใช้สอยที่ว่างในตลาด ตรอกหม้อ อันประกอบด้วย “ที่ว่างที่มีการหมุนเวียนผลัดเปลี่ยนกิจกรรมการใช้สอย” “ที่ว่างที่มีชีวิต ที่แปรเปลี่ยนได้ เติบโตได้ และเคลื่อนได้” “ที่ว่างที่มีขนาดเล็กและมีการใช้สอยอย่างเข้มข้น” “ที่ว่างที่มีปฏิสันถารกับชีวิต” และ “ที่ว่างที่เปิดสู่ประสบการณ์การรับรู้หลากสัมผัส” โดยความหมายทั้งห้าประการประกอบเป็นความหมายองค์รวมในที่ว่างของตลาดตรอกหม้อ ซึ่งนำไปสู่ข้อสรุปถึงความเป็น “ตลาดแห่งชีวิต” ที่ให้คุณค่าและความหมายในการอาศัยอยู่ร่วมกันของผู้คน ชุมชน และสภาพแวดล้อม จากความเข้าใจในมิติกายภาพ กิจกรรมและความหมายองค์รวมของที่ว่างในตลาด จึงนำสู่การสรุปรวบยอด คุณค่าและความหมายของ “ตลาดแห่งชีวิต” เพื่อสืบสานไว้เป็นข้อคิด ข้อพิจารณาในการออกแบบสถาปัตยกรรมตลาด หรือเป็นแนวทางในการปรับปรุงที่ว่างในตลาด อันประกอบด้วย “ตลาดเป็นศูนย์กลางแห่งชีวิต” “ตลาดเป็นโลกที่มีชีวิต” “ตลาด เป็นโลกแห่งชีวิต” รวมทั้งการตั้งข้อสังเกตถึงมูลเหตุสำคัญที่เอื้อให้ตลาดตรอกหม้อดำรงอยู่อย่างยั่งยืนไว้ห้าประการ คือ “ความสัมพันธ์ในลักษณะเครือข่ายกับบริบทแวดล้อมของตลาด” “การพึ่งพากันของผู้คน สินค้า และการใช้สอยที่ว่างภายในตลาด” “การไหลเวียนของผู้คนภายในชุมชนและย่านกับตลาด” “ความไม่ตายตัวของรูปแบบตลาด” และ “ความหลากหลายของสินค้า และที่ว่างภายในตลาด” ท้ายสุดประเด็นที่ได้จากการศึกษาการใช้สอยที่ว่างในตลาดตรอกหม้อ จะนำไปสู่การสานต่อเป็นบทเรียนจากการศึกษาการใช้สอยที่ว่างในตลาด อันเป็นแบบอย่างในการใช้สอยที่ว่างที่มีคุณค่า และมีความหมายต่อการอาศัยอยู่ของผู้คน อีกทั้งยังเป็นแบบอย่างในวิถีทางของการอยู่อย่างยั่งยืน