เงื่อนไขเชิงพื้นที่เพื่อการดำรงอยู่ของชุมชนบริเวณเกาะเมืองพระนครศรีอยุธยา

Abstract

การศึกษาในครั้งนี้ต้องการค้นหา เงื่อนไขการดำรงอยู่เชิงพื้นที่ของชุมชนในเมืองประวัติศาสตร์ บริเวณเกาะเมืองพระนครศรีอยุธยา ซึ่งเป็นชุมชนที่อาศัยอยู่ในบริเวณที่มีโบราณสถานครอบคลุมพื้นที่ส่วนใหญ่ของเมือง ชุมชนที่ตั้งถิ่นฐานอยู่จึงต้องแทรกตัวอยู่ในพื้นที่ว่างระหว่างโบราณสถานเหล่านี้ กลายเป็นชุมชนที่มีขนาดเล็กและไม่สามารถขยายตัวได้อย่างอิสระ โครงข่ายการสัญจรและพื้นที่ว่างภายในชุมชนกับระบบของเมืองได้ถูกขัดขวาง ไม่สามารถเชื่อมต่อกันได้อย่างทั่วถึงเป็นระบบ จึงไม่สามารถเหนี่ยวนำให้เกิดกิจกรรมต่างๆ ซึ่งเป็นองค์ประกอบของชุมชนขึ้นบนโครงข่าย และกระจายตัวอย่างสอดคล้องกับศักยภาพการเข้าถึงของพื้นที่บริเวณนั้นได้อย่างครบถ้วน ส่งผลให้ชุมชนเหล่านี้ ไม่สามารถดำรงอยู่ได้ภายในพื้นที่ของชุมชนเอง ต้องปรับตัวด้วยการพึ่งพาข้ามชุมชน หรือมีความเกี่ยวข้องสัมพันธ์กันในรูปแบบใดรูปแบบหนึ่งเพื่อให้สามารถดำรงอยู่ได้ โดยมีกระบวนการศึกษาและการสร้างกรอบแนวคิดการวิจัย อยู่ภายใต้แนวคิดทฤษฎีหลักด้านสัณฐานวิทยาเมืองได้แก่ ทฤษฎีการสัญจรอิสระ (Hillier et al., 1993) ทฤษฎีเศรษฐสัญจร (Hillier, 1996) ทฤษฎีสัณฐานศูนย์กลาง (Hillier, 2000) ร่วมกับแนวคิดทฤษฎีด้านเศรษฐสังคม ได้แก่ แนวคิดตรรกะทางสังคมเชิงพื้นที่ (Hillier and Hanson, 1984) โดยใช้ระเบียบวิธีวิจัยในการเก็บรวบรวมข้อมูลและวิเคราะห์ข้อมูล ทั้งในเชิงคุณภาพและเชิงปริมาณ โดยบูรณาการร่วมกันระหว่างข้อมูลเชิงสัณฐานพื้นที่และเชิงสังคมศาสตร์ ผลการวิจัยพบว่า ชุมชนเหล่านี้ได้รวมกันเป็นกลุ่มชุมชนใน 3 ลักษณะ ได้แก่ 1) ชุมชนที่รวมกลุ่มเพื่อพึ่งพากัน แล้วมีองค์ประกอบครบถ้วนสามารถดำรงอยู่ได้ภายในกลุ่ม ได้แก่ กลุ่มชุมชนย่านตลาดหัวรอ ซึ่งเกิดจากเงื่อนไขหลักเชิงพื้นที่ (spatial condition) และกลุ่มชุมชนย่านตลาดเจ้าพรหม เกิดจากเงื่อนไขหลักเชิงเศรษฐสังคม (socio-economic condition) 2) ชุมชนที่รวมกลุ่มเพื่อพึ่งพากัน แล้วมีองค์ประกอบไม่ครบถ้วนต้องพึ่งพาชุมชนอื่นในบางโอกาส ได้แก่ กลุ่มชุมชนย่านประตูชัย เกิดจากเงื่อนไขเชิงพื้นที่ร่วมกับเงื่อนไขเชิงเศรษฐสังคม (spatial and socio-economic condition) 3) ชุมชนที่รวมกลุ่มเพื่อพึ่งพากันแล้วมีองค์ประกอบไม่ครบถ้วนต้องพึ่งพาชุมชนอื่นทั้งในระยะใกล้และไกลเสมอ ได้แก่ กลุ่มชุมชนย่านโรงงานสุรา เกิดจากเงื่อนไขเชิงเศรษฐสังคม (socio-economic condition) สนับสนุน จากเงื่อนไขการดำรงอยู่เชิงพื้นที่ของชุมชนทั้ง 3 รูปแบบ ได้ข้อสรุปที่เป็นนัยเชิงทฤษฎี ว่า กลุ่มชุมชนย่านตลาดหัวรอ มีเงื่อนไขหลักเชิงพื้นที่ทำให้สามารถดำรงอยู่ได้ สอดคล้องกับทฤษฎีกระบวนการเกิดสัณฐานศูนย์กลาง (spatial centrality as a process) (Hillier, 2000) ส่วนกลุ่มชุมชนย่านตลาดเจ้าพรหม สามารถดำรงอยู่ได้ โดยเกิดจากเงื่อนไขหลักเชิงเศรษฐสังคมของ “ตัวดึงดูด” (attractors) จึงอาจไม่สามารถดำรงอยู่ได้อย่างแท้จริง เช่นเดียวกับกรณีกลุ่มชุมชนย่านประตูชัย และกลุ่มชุมชนย่านโรงงานสุรา ซึ่งต้องพึ่งพาชุมชนอื่น ส่วนข้อเสนอแนะเชิงนโยบาย มีปัจจัยสำคัญอยู่ที่การสร้าง การรักษา และการฟื้นฟูโครงข่ายการสัญจรและพื้นที่ว่างให้ผสานพื้นที่โบราณสถานเป็นส่วนหนึ่งของพื้นที่ชุมชน อย่างเหมาะสมในแบบเฉพาะของแต่ละกลุ่ม เพื่อให้โครงข่ายการสัญจรในพื้นที่ชุมชนและพื้นที่เมือง ได้เชื่อมต่อกันอย่างทั่วถึงเป็นระบบ เอื้อให้ผู้คนสามารถเดินทางได้อย่างสะดวก เกิดความหนาแน่นของการสัญจรและเกิดกิจกรรมที่หลากหลายแตกต่างกัน ตามศักยภาพการเข้าถึงของพื้นที่ ทั้งกิจกรรมที่ต้องการความสงบ เช่น การพักอาศัย และกิจกรรมที่ต้องการความคึกคัก พลุกพล่านของผู้คน เช่น การค้าขาย รวมทั้งกิจกรรมอื่นๆ กระจายตัวอยู่ทั่วไปในระดับปกติ เกิดเป็นองค์ประกอบที่ครบถ้วนทำให้ชุมชนต่างๆ ในบริเวณเมืองประวัติศาสตร์พระนครศรีอยุธยาสามารถดำรงอยู่ได้ภายในกลุ่มชุมชน