วิวัฒนาการสถาปัตยกรรมเจดีย์ในสมัยสุโขทัย

Abstract

จากการศึกษาเรื่องวิวัฒนาการเจดีย์ประธานสมัยสุโขทัย พบว่ากระแสการเปลี่ยนแปลงทางการเมือง สังคม และศาสนา มีผลกระทบต่อรูปแบบของเจดีย์ โดยเฉพาะกระแสแนวคิดของการเผยแพร่ศาสนาในแต่ละยุค และหลักธรรมที่ชนชั้นปกครองมาเผยแพร่ในสังคม อันแสดงถึงความต้องการในเชิงศีลธรรมและคุณธรรมในแต่ละยุคสมัย ของสังคมชาวสุโขทัย มีผลกระทบต่อการเปลี่ยนแปลงของรูปแบบเจดีย์มาโดยตลอด พระสถูปเจดีย์ประธานสมัยสุโขทัยถูกสร้างขึ้นอย่างมีแบบแผน และมีระบบการใช้สัญลักษณ์แทนความหมายร่วมกันแทบทุกองค์ บนพื้นฐานของระบบแนวความคิดจักรวาลวิทยาแบบพุทธ ส่วนใหญ่มีต้นกำเนิดแนวคิดมาจากคัมภีร์อรรถกถาที่แต่งในลังกาและพุกาม คัมภีร์เหล่านี้ถูกเรียบเรียงขึ้นใหม่ให้เห็นภาพภพภูมิ และจักรวาลวิทยาในทรรศนะของชาวสุโขทัยใน "คัมภีร์ไตรภูมิพระร่วง" ที่เรียบเรียงขึ้นโดยพระมหาธรรมราชาลิไทย พระสถูปเจดีย์สมัยสุโขทัยเป็นภาพจำลองของจักรวาลวิทยา ในทรรศนะของชาวสุโขทัย ด้วยกลวิธีทางสถาปัตยกรรม ผ่านระเบียบแนวความคิด ระบบสัญลักษณ์และแบบแผนพิธีกรรม เพื่อปลูกจิตสำนึกรู้ทางปัญญาของผู้พบเห็นให้ระลึกถึงคำสอน หรือหลักธรรมที่เป็นรากฐานและเป็นที่นิยมของสังคม หลักธรรมเหล่านี้ถูกนำเสนอผ่านตำนาน, ความเชื่อ, ปาฏิหาริย์ ซึ่งรวมกันอยู่บนแนวคิดเรื่องจักรวาลวิทยา คติความเชื่อเรื่องจักรวาลวิทยาทั้งหมด ได้ถูกสรุปให้เห็นเป็นรูปธรรมเชิงประจักษ์อย่างย่นย่ออยู่บนผัง และรูปด้านของพระสถูปเจดีย์ประธาน พระสถูปเจดีย์ประธานอาจถูกเปรียบเทียบเป็นตัวแทนของพระพุทธองค์ หรือสัญลักษณ์แทนศูนย์กลางจักรวาลในสมัยสุโขทัย เพราะมีพระบรมสารีริกธาตุของพระพุทธเจ้าบรรจุอยู่ภายใน อาจกล่าวได้ว่า ผู้ใดเห็นธรรมผู้นั้นเห็นองค์พุทธะและเห็นองค์เจดีย์ประธาน แนวคิดเรื่องจักรวาลวิทยานั้น เป็นพื้นฐานของระบบความคิดของพุทธศาสนา และเป็นแก่นความคิดของพระพุทธศาสนาในบริบทสังคมชาวสุโขทัยสมัยนั้น เพื่อต้องการแสดงถึงความเป็นอนัตตาของจักรวาล และสรรพสิ่ง โดยระบบกลไกของจักรวาลและสรรพสิ่งนั้น อยู่ภายใต้แก่นคำสอนเรื่องอนัตตาตามหลักธาตุ อายตนะ ปฏิจจสมุปบาท และฐานะอฐานะ เหล่านี้เป็นแก่นสำคัญในการอธิบายความหมายและความเป็นไปของจักรวาล ระบบจักรวาลและสรรพสิ่งในทุกแง่ทุกมุม